Kilka słów o systemie precedensowym Wielkiej Brytanii - cz.I.

Zagadnienie dotyczące tego, które spośród brytyjskich sądów mogą wydawać wiążące prawnie orzeczenia precedensowe jest niezmiernie ciekawe. Choć w dzisiejszych czasach wydaje się to już kwestią przesądzoną, jednakże ta swoista „hierarchia precedensowa” rozwijała się na przestrzeni lat.

Związanie precedensem może występować w dwóch odmianach, tj. wertykalnej oraz horyzontalnej. 

Związanie wertykalne (vertical precedent) oznacza, iż sądy niższej instancji są związane orzeczeniami precedensowymi sądów wyższej instancji. Prawidłowość ta nigdy nie zachodzi w odwrotnym kierunku. 

Związanie horyzontalne (horizontal precedent) natomiast oznacza taką sytuację, zgodnie z którą sądy są związane orzeczeniem precedensowym wydanym wcześniej przez sąd tej samej instancji, tego samego szczebla.

Zasadą jest to, iż ta najwyższa władza sądownicza w Wielkiej Brytanii swoimi orzeczeniami precedensowymi wiąże wszystkie sądy niższej instancji, zaś sama nigdy nie ma obowiązku stosowania rozstrzygnięć tych sądów. 

Warto jest zwrócić uwagę na fakt, iż do 1966 r. Izba Lordów była związana również swoimi, wcześniej wydanymi orzeczeniami. Brak zastosowania wówczas prawnie wiążącego precedensu Izby Lordów wydanego uprzednio, oznaczało dla tego sądu naruszenie obowiązującego prawa. Jedynym sposobem wzruszenia takiego orzeczenia była instytucja distinguish, która może być również stosowana w określonych sytuacjach współcześnie. 

Tradycja wiązania Izby Lordów swoimi własnymi precedensami pochodzi z połowy XIX w. Potwierdzeniem dla niej była m.in. sprawa London Tramways Co vs London County Council [1898] AC 375, w której Izba Lordów uznała, iż orzeczenia najwyższej instancji sądowej, jaką jest Izba Lordów, są podejmowane w interesie publicznym, a zatem są zgodne z prawem oraz kończą spór w sprawie. 

Jednakże od 1930 r. pojawiały się w tym przedmiocie głosy krytyczne. Niektórzy sędziowie Izby Lordów, w tym m.in. Lord Wright, Lord Denning oraz Lord Reid, potrzebę zmiany tej zasady argumentowali tym, iż nie wprowadza ona oczekiwanej zgodności z prawem oraz powoduje, iż prawo staje się zbyt sztywne, skostniałe. 

Istotne zmiany w tej materii pojawiły się w 1966 r. wraz z wprowadzeniem w życie zaproponowanego i opracowanego m.in. przez Lorda Gardinera Practice Statement [1966] 3 All ER 77. Akt ten zmienił zasadę związania własnymi orzeczeniami Izby Lordów, co w efekcie dało możliwość odwrócenia raz wprowadzonych przez precedens tego sądu zasad prawnych. 

Głównymi przesłankami dla możliwości zastosowania prawa zmiany wcześniej wydanego przez Izbę Lordów precedensu są m.in.. :

- potrzeba zmiany interpretacji obowiązującej zasady wynikającej z precedensu w związku ze zmianami, jakie zachodzą w społeczeństwie, postępu technicznego, ekonomicznego (gdy istnieje istotna potrzeba dostosowania zasad prawnych do społeczno – ekonomicznych zmian w społeczeństwie),

- istnienie sytuacji, w jakiej wcześniejszy precedens tworzy tak znaczącą niejasność w stosowaniu prawa, iż nawet pełnomocnicy stron nie są w stanie udzielić jasnego zalecenia w jaki sposób należy stosować zasadę wynikającą z takiego precedensu.

Z drugiej strony, uznaje się, iż Izba Lordów nie powinna dokonywać takich zmian już istniejących zasad wynikających z precedensu, w stosunku do których nie byłoby możliwe przewidzenie ich istotnych konsekwencji na przyszłość dla całego systemu prawnego. Takie zmiany powinno pozostawać się w gestii Parlamentu. 

Zgodnie z brytyjską doktryną, uznaje się również, iż wprowadzanie nowej interpretacji przepisów ustawy lub innych aktów prawnych winno być dokonywane rzadko i w wyjątkowych okolicznościach. 

Fragment publikacji P. G. Bartosz, Prawo krajów UE, "System precedensowy Wielkiej Brytanii", Temidium OIRP Warszawa, Sierpień 2011, nr 3 (64).